Annotatsiya. Psixodiagnostika inson psixikasi va uning holatlari haqida ma’lumot beradi. Shuningdek, tashxis qoʻyib beruvchi yoʻnalishdir. Psixodiagnostika soʻzining asl ma’nosi psixologik tashxis qoʻyish hisoblanadi. U sinaluvchining mavjud psixologik holati va xususiyati haqida ma’lumot beradi.
Kalit soʻzlar: psixodiagnostika, psixologik tashxis qoʻyish, nazariy psixodiognostika, psixodiagnostik metodlar, ob’ektiv testlar, dialektik texnikalar, proyektiv metodlar, oʻz-oʻzini anglash.
Hozirgi jadal rivojlanayotgan zamon va texnologiyalar, axborotlar olami XXI asrda inson psixologiyasiga oʻz ta’sirini koʻrsatmay qolmaydi. Inson ruhiyatida boʻladigan oʻzgarishlar, xarakter xususiyatlariga ta’rif berish, qiziqishlarini aniqlash va ularni yoʻnaltirish hozirgi davrimizning eng muhim tomonlaridan biri hisoblanadi. Shunday ekan, psixologiyaning psixodiagnostika yoʻnalishi va unga doir metodikalarning oʻrni katta ahamiyat kasb etadi. Bu sohani inson hayotining turli jabhalarida qoʻllash mumkin. Masalan: qiziqishlarni aniqlash, qobiliyatlarni aniqlashda oʻrni beqiyos desak mubolagʻa boʻlmaydi. Ayniqsa, dunyodagi yirik kompaniyalar xodimlar tanlashda psixodaignostik metodikalardan foydalanadilar. Bundan tashqari, psixodiagnostika orqali insonlar ruhiyatidagi muammolarni aniqlash mumkin. Bu esa ularga qanday yordam berish mumkinligiga aniqlik kiritib beradi.
Shunday qilib, ongni tashqi dunyo ichki modelining tuzilishi deb tushunish mumkin. Shu jumladan, aynan biz boshidan gapirib kelayotgan psixodiagnostika isnoning ichki meni va oʻz-oʻzini anglashi jarayoni qay tarzda borayotganini aniqlashda juda katta oʻrin tutadi. (Oʻz-oʻzini anglash – bu shaxsning oʻz tashvishlari, xatti-harakatlari va motivlari, tajribalari va fikrlariga ongli munosabati [10, 343-b.]; Nisbatan barqaror, koʻproq yoki kamroq ongli, shaxsning oʻzi haqidagi gʻoyalarning noyob tizimi sifatida tajribaga ega, buning asosida u boshqa odamlar bilan oʻzi bilan bogʻliq oʻzaro munosabatlarini quradi [11, 352, 475-b.]. Umumiy qilib aytganda, psixodiagnostika nafaqat vaziyatni ob'ektiv baholash va optimal davolash rejimini ishlab chiqish, balki insonning ruhiy tiklanishini toʻgʻri yoʻnaltirishga koʻmaklashadi. Bu usul juda vizual va odamga uning muammolarini tom ma'noda "koʻrishga" yordam beradi.
Psixologiya insonning ruhiyatini oʻrganuvchi nazariy fan boʻlib qolmay, balki hozirgi kunda turli xil sohalarda keng qoʻllanilishi mumkin boʻlgan amaliy fan hamdir. Insonni har tomonlama oʻrganish, yani odamlar oʻrtasidagi individual farqlarni aniqlash ta’lim-tarbiya va mehnat faoliyati samaradorligini belgilaydi. Psixodiagnostika metodlarini ishlab chiqish bilan shugʻullanuvchi psixologiyaning, yanada aniqroq aytadigan boʻlsak, amaliy psixologiyaning asosiy va eng muhim yoʻnalishlaridan biri boʻlgan psixodiagnostika fani va uning asoslarini bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Psixodiagnostika soʻzining asl mohiyati “psixologik tashxis qoʻyish” yoki kishining mavjud psixologik holati va xususiyati haqida qaror qabul qilishni anglatadi. Psixodiagnostika – amaliy jihatdan deyarli psixologning barcha faoliyat doiralarida, ya’ni psixologik-pedagogik tadqiqotlarda muallif yoki ishtirokchi sifatida qatnashayotganda, psixologik maslahat hamda psixologik korreksion ishlarni amalga oshirayotgan jarayonda qoʻllanadi. Ammo, koʻpincha amaliy psixologning ishlarida psixodiagnostika faoliyatning alohida mustaqil turi sifatida namoyon boʻladi. Uning maqsadi psixologik tashxis qoʻyish, ya’ni kishini mavjud psixologik holatini baholash orqali ifodalanadi.
Ma’lumki, “Psixodiagnostika” ikki xil mazmunni oʻz ichiga qamrab oladi. Birinchisi, ilmiy psixologik bilimlarni soha sifatida tadqiq etsa, ikkinchisi ularni amaliy qoʻllanilishning maxsus jabhasini yoritib beradi. Psixodiagnostika psixologik bilimlar sohasi sifatida bir qator diagnostik metodlar tamoyillarini, amalga oshirish jarayonlarini va tekshirish usullarining ilmiyligini oʻzida ifoda etadi. Amaliy soha sifatida esa, metodlarni amalda qoʻllash bilan bogʻliq boʻlgan professional bilim va koʻnikmalarga yoʻnaltirilgan boʻladi. Ikkala holatda ham insonning psixigik jarayonlari, holatlari va xususiyatlarini baholash usullari xususida fikr yuritiladi. “Nazariy psixodiagnostika” tadqiqot jarayonlarini ilmiy jihatdan asoslab bersa, “amaliy psixodiagnostika” ularni qanday qilib toʻgʻri va ishonchli bajarishni koʻrsatib berishni nazarda tutadi. Zamonaviy psixologiyada psixodiagnostikaning juda koʻp turlari qoʻllanilsa-da, ularning hammasini ham ilmiy jihatdan asoslangan, deb boʻlmaydi.
Bundan tashqari, ularning orasida tadqiqot hamda shaxsiy psixodiagnostik metodlar ham mavjuddir. Qayd etilgan soʻngi metodlardan oʻrganilayotgan psixik xususiyatning sifatiy va miqdoriy xarakteristikasini baholash maqsadida foydalaniladi. Kishining psixik jarayonlari, holatlari va xususiyatlarini oʻrganishga moʻljallangan hamda ma’lum maqsadga yoʻnaltirilmagan tajribaviy ilmiy tadqiqotlar jarayonidan ishonchli natijalarni olish maqsadida qoʻllaniladi. Psixodiagnostik va tadqiqot metodlari oʻrtasidagi oʻzaro tafovutni quyidagi ikki misol tariqasida koʻrsatish mumkin:
1-misol. Psixodiagnostik metod. Bu R. Kettelning 16 faktorli testi. U standartlashtirilgan soʻrovnoma shaklidagi 187 hukmdan iborat boʻlib, 16 guruhga ajratilgan. Har bir guruh yordamida kishining alohida shaxsiy xususiyatlari baholanadi. Baholar standart ballar tarzida beriladi. Mazkur testdagi hukmlar, koʻrsatmalar, qoʻllash usullari, natijalarni tahlil qilish va xulosa chiqarish oʻzgarmas boʻlib, har qanday testlashtirish holatida ham bir xilda qoʻllaniladi.
2-misol. Tadqiqot metodi. Aytaylik, kishi xulq-atvorining biror koʻrinishini maxsus sharoitlarda kuzatishga moʻljallangan tadqiqot loyihasi ishlab chiqilmoqda. Bu sizni qiziqtirayotgan xulq-atvor bilan bogʻliq xususiyatlarni yanada yorqinroq namoyon etgan holda, ularni birma-bir oʻrganish imkoniyatini bersin. Natijada, tadqiqotchi shu maqsaddagi tajribasi asosida, ya’ni uning ishtirokchilari yordamida xulq-atvorni kuzatish orqali sinaluvchining oʻrganilayotgan xususiyatlari haqida xulosa chiqaradi.
Hozirgi vaqtda bir qator yetarlicha asoslangan psixodiagnostik metodikalar klassifikatsiyalari mavjud. Birinchidan, diagnostik metodlarni toʻgʻri javob talab qiluvchi topshiriqlarga yoki nisbatan toʻgʻri javob mavjud boʻlmagan topshiriqlarga boʻlish mumkin. Birinchisiga misol tariqasida intellekt testlarini keltirish mumkin. Ular aniqligi, soddaligi bilan ajralib turadi. Lekin ularning ba’zi turlari faqat inson faoliyatining yuzaki jihatlarini oʻrganishga xizmat qiladi. Ikkinchisiga proyektiv metodlarni keltirish mumkin. Proyektiv metodlar orqali insonning qiziqishlari, shaxsiy qarashlarini aniqlash mumkin. Misol tariqasida Shaxter-Horn qobiliyatlarni oʻlchash testini koʻrsatish mumkin. Bu metod murakkab boʻlib, koʻp vaqt talab qiladi. Ammo, olingan ma’lumotlar, inson ruhiyatiga chuqurroq kirib borishga yordam beradi.
Psixodiagnostik metodlarni boshqa yoʻnalishlarga ham boʻlish mumkin. Masalan, oʻrganish predmeti boʻlgan xususiyatlar koʻrsatkichi sifatida individual va guruhiy koʻrsatkichlarni olish mumkin. Guruhiy koʻrsatkichlar odatda, individual metodikalarning murakkab turlari boʻlib, koʻp vaqt talab qiladi. Individual koʻrsatkichlar esa sodda boʻlib, ularning natijasi aniq va tez boʻladi.
Psixodiagnostik metodlarning yana bir turi shartli ravishda instrumental va instrumental boʻlmagan metodikaga boʻlinadi. Bularning birinchisi, ma’lumot olish uchun ishlatiladigan maxsus texnik vositalardan foydalanishni oʻz ichiga oladi. Masalan, kompyuterlar, maxsus qurilmalar, test dasturlari. Ularning afzalligi shundaki, u inson faoliyatini toʻliq nazorat qiladi. Lekin ularning noqulay tomoni, inson holatidagi ayrim oʻzgarishlarni koʻra olmasligidir. Instrumental boʻlmagan metodikalar esa inson bilan toʻgʻridan-toʻgʻri muloqot qilishni talab qiladi. Ular oddiy va ishonchli, lekin natijalarning toʻgʻriligiga kafolat bera olmaydi.
Shu oʻrinda, psixodiagnostika tarixiga qisqacha toʻxtalib oʻtish lozim. Psixodiagnostikaning rivojlanish tarixi oʻzining ildizlarini XIX asrning oʻrtalariga borib taqaladi. Shu davrlarda ilmiy psixologik bilimlar rivojlanib, dastlabki psixodiagnostik metodikalar yaratilgan. Bu metodikalar psixologiyaning rivojlanishiga katta ta’sir koʻrsatgan. Shu jumladan, hozirgi zamonaviy psixodiagnostika ham oʻzining rivojlanishida shu davr metodikalariga tayanadi. XIX asrning oʻrtalarida psixodiagnostik metodikalar juda sodda boʻlib, ularning asosiy maqsadi insonning intellektual qobiliyatlarini oʻrganish boʻlgan. Lekin, bu metodikalar rivojlanib, keng koʻlamli va koʻp qirrali boʻlib borgan. Hozirgi zamonaviy psixodiagnostika insonning nafaqat intellektual qobiliyatlarini, balki shaxsiy xususiyatlarini, psixologik holatlarini ham oʻrganadi.
Shunday qilib, psixodiagnostika insonning psixik jarayonlari, holatlari va xususiyatlarini oʻrganish, shuningdek, psixologik tashxis qoʻyish metodlarining majmui sifatida qaraladi. Psixodiagnostika insonning psixik jarayonlari va holatlarini oʻrganish, ularning xususiyatlarini baholash orqali insonning shaxsiy xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi. Shu bilan birga, psixodiagnostika metodlari orqali insonning ruhiyatidagi oʻzgarishlarni aniqlash va ularga yordam berish imkoniyatini beradi. Bu esa, insonning psixologik sogʻligʻini saqlash va uni yaxshilash uchun muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, psixodiagnostika insonning psixologik holatlarini oʻrganish, ularga tashxis qoʻyish va ularga yordam berish imkoniyatini beruvchi muhim yoʻnalish hisoblanadi. Psixodiagnostika insonning shaxsiy xususiyatlarini aniqlash va ularga yordam berish orqali insonning psixologik sogʻligʻini yaxshilashga yordam beradi. Psixodiagnostika metodlari esa, insonning ruhiyatini chuqur oʻrganish va unga yordam berish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, psixodiagnostika metodlari orqali insonning shaxsiy xususiyatlarini aniqlash va ularga yordam berish imkoniyatini beradi. Bu esa, insonning psixologik sogʻligʻini saqlash va uni yaxshilash uchun muhim ahamiyatga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Amaliy psixodiagnostika: usullar va testlar. – Samara: Baxrah-M, 2008. – 672 b. 2. Anastasi A. Psixologik test: tarjima qilingan nashr / A. Anastasi, S. Urbina. – Sankt-Peterburg: Pyotr, 2003. – 688 b. 3. Bolotova A. Amaliy psixologiya. / Darslik. – Moskva: Aspect Press, 2002. – 383 b. 4. Jalilova S. X., Gʻayiboyeva N. A. Umumiy psixodiagnostika. / Oʻquv qoʻllanma. – T.: Fan va texologiya, 2018. 5. Hayitov O. E. Psixodiagnostika. / Oʻquv qoʻllanma. – T., 2007. 6. Majidov J. B. Sotsial intellekt va uning inson hayotidagi о‘rni. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 (2), 2022. – 608–613 p. 7. Мажидов Ж. Гендер установкалари ва ижтимоии лашув жарае нининг у зига хослиги. // Involta Scientific Journal. – 1(6). – 2022. – 69–77 p. 8. Мажидов Ж., Ҳамдамов Ҳ. Шахсга структуравии е ндашишда қадриятларнинг у рни. // Involta Scientific Journal. – 1(7). – 138–148 p. 9. Noss I. N. Psixodiagnostika [Elektron resurs]: darslik. – M.: Yurayt, 2011. – 439 c. 100 10. Psixologik lugʻat. / Zinchenko V. P., Meshcheryakov B. G. tahriri ostida. – Moskva, 1990. 11. Psixologiya: Lugʻat / V. Petrovskiy, M. G. Yaroshevskiy. - Moskva, 1990. 12. Psixologik diagnostika: darslik / M. K. Akimova, K. M. Gurevich. / 3-nashr. – Sankt-Peterburg: Peter, 2008. – 652 c. 13. Tyutyunnik E. I. Psixodiagnostika usullari dunyosi uchun qoʻllanma. – Sankt-Peterburg: Sharqiy Evropa psixoanaliz instituti 2012. – 192 b.